Czy istnieje możliwość zupełnego pozbawienia kogoś prawa do dziedziczenia i czy taka decyzja testatora jest niewzruszalna?

Na potrzeby przedstawionego w niniejszym tekście zagadnienia należy wskazać, że spadkodawca nie jest w żaden sposób ograniczony w dysponowaniu swym majątkiem tak za życia, jak i na wypadek śmierci (może pozostawić testament).

Prawo do zachowku

Swoboda ta może jednak w wielu wypadkach powodować pokrzywdzenie osób najbliższych spadkodawcy. Dla ochrony interesów majątkowych tej grupy przed krzywdzącym je rozporządzeniem przez spadkodawcę swoim majątkiem ustawodawca ustanowił instytucję zachowku.

Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek), zgodnie zaś z § 2 jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Czy dopuszczalne jest zupełne pozbawienie osób bliskich prawa do dziedziczenia?

Trzeba zauważyć, że w pewnych wyjątkowych sytuacjach dopuszczalne jest zupełne pozbawienie osób bliskich prawa do pozostawionego przez zmarłego majątku, a odbywa się to przy zastosowaniu instytucji wydziedziczenia.

Jak bowiem stanowi art. 1008 Kodeksu cywilnego spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Warto zapamiętać

Zgodnie z art. 1009 Kodeksu cywilnego przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu

Wydziedziczenie należy uznać za skutecznie dokonane, jeśli zostało ujęte w ważnie sporządzonym testamencie, przy czym nie ma żadnych przeszkód, aby taka wola testatora stanowiła jego jedyne postanowienie. Istotnym jest natomiast, aby zarówno przyczyna wydziedziczenia jak i sama wola testatora jednoznacznie wynikały z treści testamentu, nie ma natomiast obowiązku przywołania w nim podstawy prawnej czy ustawowej treści przepisów. Brak w zakresie wskazania w testamencie przyczyny wydziedziczenia będzie skutkował bezskutecznością tego postanowienia, nawet jeśli z okoliczności danej sprawy wynika, że jej zaistnienie jest oczywiste.

Powyższe oznacza, że spadkodawca, kierując się różnymi pobudkami może pozbawić swoich spadkobierców ustawowych prawa do zachowku.

Czy decyzja spadkodawcy o wydziedziczeniu jest zawsze niepodważalna?

Do naszej kancelarii zgłosił się Klient, który został wydziedziczony przez swojego rodzica. W ważnym testamencie testator zawarł bowiem taką wolę jak również przywołał przyczynę wydziedziczenia.

Klient uważa jednak, że nie doszło do zaistnienia którejkolwiek z przesłanek wydziedziczenia, w szczególności tej wskazanej wprost w testamencie. W jego ocenie postanowienie w tym zakresie zostało w nim zawarte wskutek niedopuszczalnych nacisków wywieranych na testatora przez innych spadkobierców.

Odpowiadając na postawione wyżej pytanie należy wskazać, że unieważnienie wydziedziczenia jest jak najbardziej dopuszczalne i możliwe.

Zainteresowany musi wykazać w postępowaniu sądowym, za pomocą różnego rodzaju środków dowodowych (świadków, dokumentów, itd.), że zarzucane mu w testamencie „przewinienia” nie są zgodne prawdą.

Co w przypadku bezpodstawnego wydziedziczenia?

Jak zauważa Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 28 sierpnia 2020 r., sygn. akt II CSK 574/19 bezpodstawność wydziedziczenia powoduje, że osoba wydziedziczona bez przyczyny zostaje wyłączona od dziedziczenia ustawowego, ale może domagać się należnego jej zachowku. W orzecznictwie i doktrynie nie budzi wątpliwości, że skoro wadliwe wydziedziczenie nie wywołuje skutku zamierzonego przez ustawodawcę, uprawniony może dochodzić zachowku powołując się na nieważność lub bezskuteczność wydziedziczenia (…). Trzeba bowiem zwrócić uwagę, że w tym samym orzeczeniu Sąd Najwyższy wskazał, że ewentualna nieskuteczność wydziedziczenia wynikająca z niespełnienia wymagań zawartych w art. 1008 i art. 1009 k.c. pozostaje bez wpływu na ważność pozostałych rozporządzeń testamentowych i jako taka nie podlega badaniu w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku.